‘नक्सलवादी’ भन्ने शब्दको उत्पत्ति भारतको पश्चिम बंगाल राज्यको ‘नक्सलबाडी’ भन्ने ठाउँबाट भएको हो । नक्सलबाडीमा सन् १९६७ मा किसान आन्दोलन भएको थियो । यो आन्दोलन चिनियाँ नेता माओत्सेतुङका विचारबाट प्रेरित थियो ।

त्यसैले नक्सलवादीलाई भारतीय सन्दर्भमा माओवादी पनि भनिन्छ, तर ‘नक्सलवादी’ शब्द प्रायः भारतभित्रैका विद्रोही आन्दोलन जनाउन प्रयोग गरिन्छ ।

भारत सरकारले नक्सलवादलाई देशको आन्तरिक सुरक्षाको सबैभन्दा ठूलो चुनौती भन्ने गरेको छ ।

भारत सरकारले १९६७ पछि नै नक्सलवादीहरूविरुद्ध कारबाही सुरु गरेको थियो, तर २००० को दशकपछि योजनाबद्ध, तीव्र र सैन्य रूपमा अभियानहरू चलाइएको थियो ।

हाल आधुनिक प्रविधि, ड्रोन, निगरानी उपकरण र बडी क्यामेराजस्ता साधनको प्रयोग बढाएर माओवादीहरूलाई कमजोर पारिएको दाबी भारतका सरकारी अधिकारीहरुको छ ।

यद्यपि, अझै पनि केही दुर्गम ग्रामीण क्षेत्रमा माओवादी गतिविधि जारी छ ।

तथ्यांकले उठाएका प्रश्नहरू

सरकारी तथ्यांक अनुसार, २०२५ को पहिलो त्रैमासिक (जनवरी–मार्च) मा परिष्कृत विस्फोटक उपकरण (आईईडी) का २३ वटा आक्रमण भएका थिए, जसमा केन्द्रीय रिजर्भ पुलिस बल (सीआरपीएफ) र छत्तीसगढ प्रहरीसहित अन्य सुरक्षाबलका २३ जना घाइते भएका थिए र पाँच सय किलोग्रामभन्दा बढी तौल भएका २०१ वटा बम बरामद गरिएका थिए ।

गत वर्षको यही अवधिको तुलनात्मक तथ्यांक अनुसार, छत्तीसगढमा ९ वटा आईईडी आक्रमण भएका थिए, जसमा ६ जना जवान घाइते भएका थिए र २५७ किलो बराबर तौल भएका ८५ वटा बम बरामद गरिएका थिए ।

यस वर्षको पहिलो तीन महिनामा आक्रमण बढ्दा सुरक्षाकर्मीहरू घाइते हुने संख्या चार गुणा बढेको छ । सन् २०२४ मा आईईडी आक्रमणका ४३ वटा घटना भएका थिए भने २९२ आईईडी बरामद गरिएका थिए । ३३ जना सुरक्षाकर्मी घाइते भएका थिए, जसमा सीआरपीएफका ९ जना थिए ।

सीआरपीएफले वामपन्थी उग्रवाद प्रभावित राज्यहरूमा माओवादी विरोधी अभियानमा अग्रणी भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ ।

आईईडी आक्रमणमा वृद्धि

राज्यको बस्तर क्षेत्रमा तैनाथ एक वरिष्ठ सुरक्षा अधिकारीले बताए अनुसार, ‘छत्तीसगढमा यस वर्ष आईईडी आक्रमणमा करिब २.५ गुणा वृद्धि भएको छ भने सुरक्षाकर्मीहरू घाइते हुने संख्यामा वृद्धि भएको छ । यस्तो हुनुको कारण हो, नक्सलवादीहरू अब आमने–सामनेको लडाइँ गरिरहेका छैनन् । उनीहरूसँग हतियार, गोलीगठ्ठा, कार्यकर्ता र मनोबल घटेको छ, त्यसैले आईईडी उनीहरूको रोजाइको हतियार बनेको छ ।’

उनले भने, ‘सुरक्षाबलहरूलाई अपरेसनका क्रममा सवारीसाधनको सट्टा हिँडेर जाने पुरानो तरिका अपनाउन र पक्की सडकबाट जोगिन निर्देशन दिइएको छ ।

यस वर्ष २३ मार्चमा, छत्तीसगढ प्रहरीले प्रयोग गरेका दुईवटा सवारीमा सवार विशेष कार्य बल (एसटीएफ) का जवानहरू बीजापुर जिल्लामा यस्तै एक हमलामा घाइते भएका थिए । १८ वटा सवारी साधनको एक समूह ‘रोड ओपनिङ पार्टी’ (आरओपी) का जवानहरूको मद्दतमा बेसतर्फ फर्किने क्रममा आक्रमणमा परेका थिए ।

आईईडी सुरक्षाबलका लागि गम्भीर खतरा

दिल्लीमा रहेका एक अधिकारीका अनुसार आईईडी सुरक्षाबलका लागि अहिलेको समयमा सबैभन्दा गम्भीर खतरा बनेको छ, किनकि त्यसको पहिचानका लागि कुनै ठोस प्रविधि छैन ।

उनले बताए अनुसार, आईईडी आक्रमणका अधिकांश घटनामा गस्तीमा खटिएका जवान परेका छन् । त्यतिबेला कुनै व्यक्ति हिँड्ने बेला गल्तीले विष्फोट हुने उपकरणमाथि पाइला राख्छन् र त्यसपछि विस्फोट हुन्छ ।

छत्तीसगढमा सीआरपीएफ र कोबरा (सीआरपीएफको विशेष टुकडी) का करिब २५–२७ इकाइहरूलाई आईईडी पहिचान गर्ने केही उपकरणहरू र विशेष तालिमप्राप्त कुकुरहरू उपलब्ध गराइएको छ ।

सुरक्षा अधिकारीहरुका अनुसार विस्फोटक सामग्रीहरूको बरामद एवम् आईईडी विस्फोटमा वृद्धि पछि मार्च महिनामा छत्तीसगढ र झारखण्डमा सतर्कता अपनाइएको छ ।